Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaqların düzülüşü.

 

Yarpaq-  bitkilərin həyatında fotosintez, tənəffüs və transpirasiya (buxarlanma) üçün əsas orqan.

Yarpağın rəngi, adətən, yaşıl olur. Başqa funksiyanı yerinə yetirməsi ilə əlaqədar yarpağın forması dəyişilə bilər. Yarpaqda üzvi maddələr əmələ gəlir ki, bunların hesabına bitki öz orqanlarını qurur və bir qismini də ehtiyat qida halında müəyyən orqanlarda toplanır. Yarpaq eyni zamanda normal şəkildə və ya metamorfoz edərək çoxalmada iştirak edir. Yarpaqların əlavə köklər əmələ gətirmə xüsusiyyətindən istifadə edərək bitkiləri vegetativ surətdə çoxaldırlar.

Saplağı olan yarpaqlara “saplaqlı”, saplaqsız yarpaqlara “oturaq yarpaqlar”, saplağın və yarpağın alt qaidəsinin genələrək gövdəni novça kimi tutduğu yarpaqlara isə “qın yarpaqlar” deyilir.

Yarpağın əsas və gözə çarpan hissəsi onun köhnəlmiş hissəsidir, buna “yarpaq ayası” deyilir.

Bitkilərin bir çoxunda yarpağın dibində çıxıntı olur ki, o “yarpaqaltlığı” adlanır.

Əsas etibarilə yarpaqlar iki qrupa ayrılır:

• Bəsit yarpaqlar
• Mürəkkəb yarpaqlar

•                                                 Bəsit yarpaqlar

Bəsit yarpaqlar elə yarpaqlara deyilir ki, onların bir saplağı üzərində yalnız bircə ayası olsun və yarpaq tökülən zaman aya ilə saplaq birgə tökülsün. Bəsit yarpaqlar ayalarının formasına görə aşağıdakı şəkildə qruplaşdırıla bilər:

• xətvari – taxıllarda;
• neşdərşəkilli – söyüdlərdə;
• iynəşəkilli – şamlarda;
• elipsşəkilli – fikuslarda;
• yumurtaşəkilli – almalarda;
• dairəvi – qızılağacda;
• üçbucaqşəkilli – çinarda;
• rombşəkilli – pəncərdə, cincilimdə;
• qılıncşəkilli – süsəndə;
• kürəkşəkilli – rəlpətöyündə;
• pazşəkilli və s. – novruzçiçəyində.

Bəsit yarpaqlar ayalarının diblərinə görə:

• ürəkşəkilli
• böyrəkşəkilli
• oxşəkilli
• qalxanşəkilli ola bilər

Ayalarının uclarına görə yarpaq

• küt uclu,
• şiş uclu,
• şişlənmiş iti uclu ola bilər.

Yarpaq ayalarının kənarlarının dişləşməsinə görə:

• tam kənarlı
• mişar dişli
• tikanlı
• yarımdairəvi
• gəmirilmiş
• kəsilmiş şəkildə olur.

Dişlər düz olarsa, kənarı dişli; dişlərinin ucları çəpinə olarsa, kənarı mişarlı; dişlər küt olarsa, kənarı yarımdairəvi; dişlər tikanla qurtararsa kənarı tikanlı; kənarlar dərin olmaya nizamsız kəsilmişsə, gəmirilmiş yarpaqlar deyilir.

Kənarı dişli, mişarlı, yarımdairəvi yarpaqların iri dişləri üzərində eninə qayda ilə ikinci dərəcəli xırda dişlər əmələ gələrsə, onlara kənarı ikinci dərəcəli dişli, kənarı ikinci dərəcəli mişarlı, kənarı ikinci dərəcəli yarımdairəvi yarpaqlar deyilir.

                            Mürəkkəb yarpaqlar

Yarpaq ayası bir neçə yarpaqcıqdan ibarət olub, tökülən zaman əvvəlcə yarpaqcıqları, sonra da saplağı tökülən yarpağa mürəkkəb yarpaq deyilir.

Mürəkkəb yarpaqlar əsas etibarilə üç tipdə olur:

• barmaqşəkilli,
• lələkvari
• üçər mürəkkəb yarpaqlar.

Barmaqşəkilli mürəkkəb yarpaq barmaqşəkilli bölünmüş yarpaq parçalarının müstəqil yarpaqcıq şəklini alması nəticəsində əmələ gəlmişdir, məsələn, at şabalıdının yarpaqları. Barmaqşəkilli mürəkkəb yarpaqda yarpaqcıqlar üçdən artıq olub, saplağın təpəsində şüavari oturur. Lələkşəkilli mürəkkəb yarpaq, lələkşəkilli bölünmüş yarpaq arçalarının müstəqil yarpaqcıq alması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bunlar ikinci, üçüncü və i.a. dərəcədə mürəkkəbləşə bilər.

Lələkvari yarpaqlar da iki yerə bölünür:

• Tək lələkvari – qoz,qızılgül,ağ akasiya
• Cüt lələkvari – noxud,lərgə,sarı akasiya

Tək lələkvari mürəkkəb yarpaqların ucunda tək yarpaq olur.

Cüt lələkvaridə  mürəkkb yarpaqların ucunda cüt yarmaq olur.

              

Təklələkvarı                                  Cütləlkvarı

 

             

Barmaqvarı                                              Üçər

Yarpaqların düzülüşü. Zoğ üzərində yerləşmə ardıcıllığına yarpaq düzülüşü deyilir. Zoğ üzərində düzülüşünə görə yarpaqlar – növbəli, qarşı-qarşıya və ya topalı düzülür. Növbəli düzülüşdə (cökə, alma, tozağacı) hər bir buğuma bir yarpaq birləşir. Qarşı-qarşıya düzülüşdə (yasəmən, gicitkən) hər bir buğum üzərində bir-birinin qarşısında yerləşən yarpaqlar olur. Qarğagözü, oleandr, qatırquyruğu bitkilərinin hər buğumunda üç və daha artıq yarpaq birləşir. Bu, topalı düzülüş adlanır.

                     

Növbəli düzülüş                   Qarşı-qarşıya               Topalı düzülüş

Yarpaq damarlanması. Yarpaq boyunca damarların keçməsinə yarpaq damarlanması deyilir. Bir neçə damarlanma tipi ayırırlar: • paralel damarlanma – iri damarlar yarpaq ayasında bir-birinə paralel keçir ( buğda, qamış);• qövsvari damarlanma – ayanın hər bir damarı (mərkəzdəkindən başqa) qövs şəklində əyilir (inciçiçəyi, bağayarpağı);
• torvari damarlanma – yarpaq ayasını tor şəklində əhatə edir (çinar, üzüm, palıd).

Gövdənin daxili quruluşu.

Gövdənin daxili quruluşu. Gövdə – qabıq, kambi, oduncaq və özəkdən təşkil olunmuşdur.
Qabıq. Cavan və yaşıl zoğlarda qabığın xarici qatını dəricik təşkil edir. Qışlayan gövdələrdə dəricik digər örtük toxuması olan mantarla əvəz olunur. Mantar işığı özündən buraxmadığından onun altındakı qat yaşıllığını itirir. Qabığın oduncağa söykənən daxili qatı floema adlanır. Gövdədə floema qatının içərisində floema boruları deyilən ələyəbənzər borular və floema lifləriolur.
Kambi – gövdənin eninə böyüməsini təmin edir. Bölünməsi nəticəsində yeni qabıq və oduncaq hüceyrələri yaranır. Mülayim iqlim şəraitində yaşayan ağaclarda kambinin bölünməsi yazda başlayır və payızda sona çatır. Nəticədə gövdənin oduncaq hissəsində illik halqalar əmələ gəlir.

Oduncaq – gövdənin əsas hissəsini təşkil edir. Onun daxilində oduncaq lifləri və borucuqlar olur.
Özək – gövdənin mərkəzində yerləşir. O, əsasən canlı hüceyrələrdən ibarət ehtiyat toplayıcı toxumadan təşkil olunmuşdur. Özəkdən gövdənin digər hissələrinə doğru qidalandırıcı funksiya yerinə yetirən özək şüalarıuzanır. Bəzi bitkilərdə özək aydın nəzərə çarpmır. Palıd və qaraağacda özək bərk, gəndəlaşda isə yumşaq olur.

Gövdənin quruluş sxemi:

1. Mantar qatı
2. Floema
3. Kambi
4. Oduncaq
5. Özək şüaları
6. İllik halqalar
7. Özək

Zoğ və tumurcuğun quruluşu. Tumurcuğun inkişafı.

Zoğ və tumurcuğun quruluşu. Zoğ – gövdə, yarpaq və tumurcuqlardan ibarətdir. Tumurcuq xaricdən tumurcuq pulcuqları ilə örtülmüşdür. Tumurcuq pulcuqları şəklini dəyişmiş yarpaqlar olub zoğu mühitin əlverişsiz təsirlərindən qoruyur. Tumurcuq pulcuqlarının altında rüşeym halında gövdəcik və onun üzərində rüşeym halında yarpaqcıqlar yerləşir. Yarpaqların qoltuğunda çox kiçik rüşeym tumurcuğu olur. Zoğ təpə hissəsində zərif törədici toxumaya malikdir. Bu, böyümə konusu adlanır.

Zoğ.
Tumurcuğun növləri. Zoğ üzərində yerləşməsinə görə tumurcuqları təpə və yan tumurcuqlarına ayırırlar. Təpə tumurcuğu – zoğun təpə hissəsində yerləşir. Ondan əsas gövdə inkişaf edir. Yan tumurcuqlar zoğun yan hissəsində yerləşir. Onlardan budaqlar əmələ gəlir. Yarpağın zoğa birləşən hissəsi – buğum, iki buğum arasında qalan məsafə isə buğumarası adlanır.
Yarpaqla gövdə arasında qalan bucağa yarpaq qoltuğudeyilir. Burada yerləşən yan tumurcuqlar qoltuq tumurcuğuadlanır. Yan tumurcuqlara yarpaq qoltuğundan kənarda – buğumarasında, kökün və ya yarpağın üzərində də rast gəlinir. Bunlara əlavə tumurcuqlar deyilir. Bəzən yan tumurcuqların bəziləri bir neçə il inkişaf etmir və sakitlik halı keçirir. Belə tumurcuqlar yatmış tumurcuqlardır. Onlar lazım gəldikdə sürətlə inkişaf edərək məhv olmuş tumurcuqları əvəz edir.

Vegetativ və generativ tumurcuqlar. İnkişaf tipinə görə tumurcuqlar vegetativ və generativ tumurcuqlara bölünür. Vegetativ tumurcuq kiçikdir. İçərisində rüşeym halında gövdə, yarpaq və tumurcuq başlanğıcı olur. Belə tumurcuqlardan yarpaq və tumurcuğa malik vegetativ zoğ meydana gəlir. Generativ tumurcuq, adətən, iri olur. Bu tumurcuqdakı törədici toxumadan, adətən, çiçək qrupu və ya tək çiçək inkişaf edir.

Tumurcuğun inkişafı. Yazda zoğ üzərində əvvəl tumurcuqlar şişir. Tumurcuğun daxilində onun bütün hissələrinin, xüsusən yarpaq və buğumaralarının sürətlə böyüməsi baş verir. Tumurcuq pulcuqları bir müddət qapalı olur. Sonra onlar aralanır və cavan zoğun yarpaqları görünür. Tumurcuq pulcuqları tumurcuğun açılmasından sonra tökülür. Tumurcuq pulcuğunun tökülən hissəsində həlqəşəkilli çapıq qalır ki, bu da tumurcuq həlqəsi adlanır.

Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları.

Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları. Bitkilər – kök, gövdə, yarpaq, çiçək, toxum, meyvə kimi hissələrdən təşkil olunur. Bunlar bitki orqanizminin əsas orqanlarıdır. Bitkinin orqanları yerinə yetirdikləri funksiyalarına görə iki qrupa bölünür – vegetativ və generativ orqanlar.
Vegetativ orqanlar. Kök, gövdə və yarpaq çiçəkli bitkilərin əsas vegetativ orqanlarıdır. Kökün əsas vəzifəsi bitkini torpağa bərkitmək, torpaqdan suyu və suda həll olmuş mineral maddələri sormaq, həmin maddələri bitkinin yer üstü hissəsinə ötürməkdir.

Bəzi hallarda kök özündə qida maddələri toplayır. Gövdə üzərində yarpaqlar və tumurcuqlar olur. Onun cavan hissəsi isə zoğ adlanır. Gövdənin əsas funksiyaları bitkinin kökü ilə yarpaqları arasında əlaqə yaratmaq, budaqları və yarpaqları işığa çıxarmaqdır. Yarpaq vasitəsilə bitkidə üzvi maddələrin hazırlanması, suyun buxarlanması və qaz mübadiləsi həyata keçirilir. Yarpaqda əmələ gələn üzvi maddələr hesabına bitki öz bədənini qurur.

1. Zoğ (gövdə)
2. Yarpaq 3.Kök
Generativ orqanlar. Çoxalma prosesində iştirak edən orqanlara – çiçək, toxum və meyvə aiddir. Çiçək – şəklini dəyişmiş və qısalmış zoğdur. Әn mühüm hissələri dişicik (dişi cinsiyyət orqanı) və erkəkcikdir (erkək cinsiyyət orqanı). Bu orqanlarda əmələ gələn cinsiyyət hüceyrələri birləşərək ziqot (yun.– “birləşən cütlük”) yaradır. Ziqotdan isə bitkiyə başlanğıc verən rüşeym əmələ gəlir. Toxum – içərisində rüşeymə və ehtiyat qida maddəsinə malik orqandır. Meyvəyanlığı – toxumu xarici təsirlərdən qoruyur və onun yayılmasını təmin edir.

 

 

Heyvan toxumaları.

Heyvanlarda da oxşar hüceyrələr və hüceyrəarası maddələr qrupu toxumalar əmələ gətirir.
Heyvan toxumaları. Epiteli, birləşdirici, əzələ, sinir kimi 4 toxuma qrupunu ayırırlar.

Epiteli toxuması. Epiteli toxuması bir-birinə sıx söykənmiş bir və ya bir neçə qatdan ibarət hüceyrələrdən təşkil olunur. Onlarda hüceyrəarası maddələr az olur. Heyvanlarda bu toxumaya dərinin üst qatında, dərinin törəmələrində (buynuz, dırnaq və s.), vəzilərdə və tənəffüs yollarında rast gəlinir. Quruluş xüsusiyyətinə və yerinə yetirdikləri funksiyalara görə epiteli toxumasının yastı, vəzili, kirpikli, kubşəkilli və bu kimi müxtəlif növlərini ayırırlar.

Epiteli toxumaları.

                                           

Çoxqatlı yastı epiteli                        Vəzili epiteli                      Kirpikli epiteli

Birləşdirici toxuma. Heyvan orqanlarının əsas hissəsini təşkil edir. Birləşdirici toxuma orqanizmdə əsasən müdafiə və dayaq funksiyasını yerinə yetirir. Birləşdirici toxumanın müxtəlif funksiya yerinə yetirən bir neçə növü var. Bu qrupa lifli, sümük, qığırdaq, qan və piy toxumaları aiddir. Birləşdirici toxumada, adətən, hüceyrəarası maddə çox olur.

Birləşdirici toxumalar

                

Lifli                                                Qığırdaq

                   

                  Qan                                                         Piy

Әzələ toxuması. Heyvanlarda hərəkət, qanın damarlarda axması, qidanın həzm borusu ilə irəliləməsi baş verir. Buna səbəb əzələlərin yığılmasıdır. Әzələ toxumasının saya, eninəzolaqlı (skelet və ürək əzələsi) növləri var.

                        

        Eninəzolaqlı                                            Saya

Sinir toxuması. Sinir toxumasının əsas xüsusiyyəti oyanma – qıcıqların qəbulu və ötürülməsidir. Bu toxuma heyvanların sinir sistemini əmələ gətirir. Sinir tənziminə görə orqan və sistemlər tam vahid sistem şəklində birləşir.

Sinir  toxuması

 

Bitkinin ötürücü, əsas və ifrazat toxumaları.

Ötürücü toxuma.

 Su və mineral duzlar gövdə boyunca yerləşən borucuqlar (ksilema boruları) ilə yuxarı qalxır.

Borucuqlar yan divarları qalınlaşmış və arakəsmələri isə itərək boru şəklini almış ölü hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Yarpaqlarda və yaşıl gövdələrdə sintez olunan üzvi maddələr isə gövdənin qabıq hissəsində yerləşən floema (ələyəbənzər) boruları ilə bitkinin müxtəlif orqanlarına aparılır. Floema boruları arakəsmələri ələk kimi deşikli olan canlı hüceyrələrdən təşkil edilmişdir.

 

Ötürücü toxuma

Parenxim (əsas) toxuma.

Nazik qılaflı canlı hüceyrələrdən ibarətdir. Bitkinin bütün orqanlarında rast gəlinir və orqanlararası boşluğu doldurur. Әsas toxuma maddələrin əmələ gəlməsində və toplanmasında iştirak edir:

a) Fotosintezedici toxuma. Әsas toxuma növüdür. Sitoplazmasında çoxlu miqdarda yaşıl xloroplastlar olur. Bitkilərin yaşıl hissələrində, xüsusən yarpaqlarda rast gəlinir. Әsasən fotosintez prosesini həyata keçirir və üzvi maddələr əmələ gətirir.

Fotosintezedici (parenxim) toxuma.

 

b) Ehtiyat toplayıcı toxuma. Hüceyrələri iri vakuollara malikdir. Vakuollar içərisindəki hüceyrə şirəsində müxtəlif ehtiyat qida maddələri – nişasta dənələri, yağ damlaları, suda həll olmuş şəkər və s. toplanır. Ehtiyat maddələr əsasən böyümə üçün istifadə olunur.

İfrazat toxumasına bitkilərin nektarlıqları, şirə ifraz edən kanalcıqlar aiddir. Hüceyrələrində həşəratları bitkiyə cəlb etmək, bitkini heyvanlar tərəfindən yeyilməkdən mühafizə etmək və s. üçün xüsusi maddələr toplanır.

Bitkinin törədici, örtük və mexaniki toxumaları.

Toxuma (yun.histos, lat.tela) — mnşə və quruluş oxşarlığına malik olan, müəyyən funksiya yerinə yetirən hüceyrə və hüceyrəarası maddələr qrupu. Xarici mühitlə vəhdət təşkil edən tam orqanizm tərkibində, ümumi quruluşa və sinir sisteminin bilavasitə təsiri altında davam edən vəzifəyə və inkişafa malik olan tarix boyu meydana çıxmış histoloji elementlər sistemi.

Bitki toxumaları.Törədici, əsas, örtük, ötürücü, mexaniki və ifrazat toxuma qruplarına ayrılırlar.

Törədici və ya meristem toxuması.

 

Törədici  və  ya  meristem  toxuması  (yun.  “meristes”  –  bölünən).
Hüceyrələri kiçik, nazik qılaflı və iri nüvəli olub  bölünmə qabiliyyəti-
nə malikdir. Digər toxumaların hüceyrələrinə başlanğıc verərək bitki-
lərin bütün ömrü boyu  böyüməsini və inkişafını təmin edir.

Örtük toxuması.

Bitkini xaricdən örtərək onu ətraf mühitin əlve-
rişsiz təsirindən  qoruyur. Yarpaqların və cavan zoğların səthi örtük to-
xumasının bir növü olan dəricik və ya epiderma (yun. “epi” – üstündə
və “derma” – dəri)  ilə örtülür.

Dəricik. 

Dəricik  şəffaf  və  canlı  hüceyrələrdən  təşkil  olun-

muşdur. Hüceyrələri sıx yerləşir. Üzəri dəriciklə örtül-
müş  bitki  orqanlarında  qaz  mübadiləsi  xüsusi  quru-
luşlu ağızcıqlarla gedir. Payızda bitkinin bəzi hissələ-
rində dəricik örtük toxumasının digər növü olan man-
tarla əvəz olunur.

Mantar.

Mantar. Üzərinə yağabənzər maddələr hopmuş qalın
divarlı ölü hüceyrələrdən ibarətdir. O, bitkiyə su və işı-
ğın  keçməsinin qarşısını alır. Üzəri mantarla örtülmüş
bitki orqanlarında qaz mübadiləsi mərciməklər adlanın
kiçik dəriciklər vasitəsilə olur.Bitkinin yaşı artıqca mantar 

qatı qalınlaşır.

Mexaniki toxuma.Mexaniki toxuma. Gövdədə, yarpaq saplağında, yarpaq damarında yerləşir. Mexaniki toxuma bitkiyə möhkəmlik verərək dayaq funksiyasını yerinə yetirir. Onlar əsasən ölü (bəzən canlı) hüceyrələrdən ibarətdir.

Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər.

Birhüceyrəli heyvanlar.

İbtidailər və ya birhüceyrəlilər (qəd. yun. πρώτιστος “ən birinci, ilkin” və ya ən sadə) — nüvəlilərin heyvanlara aid olan heterogen qrupu.

Birhüceyrəli heyvanların va ya ibtidailərin bədəni bir hüceyrədən ibarətdir. Bu heyvanlar bütün həyat proseslərinə – qidalanma, ifrazat, tənəffüs, qıcıqlanma, çoxalma, hərəkət, mühitə uyğunlaşma və s. malikdir, qeyri-cinsiyyətli və cinsiyyətli yolla çoxalırlar. Əksəriyyətı sista əmələ gətirir. Birhüceyrəlilər şirin sularda dəniz və okeanlarda, rütubətli torpaqda, insan və heyvan orqanizmində yaşayır.

Qidalanma tərzinə görə ibtidailərin böyük əksəriyyəti heterotrofdur. Onlar əsasən torpaqda yaşayan mikroorqanizmlərlə (bakteriyalar, yosunlar, göbələklərin sporları) qidalanır. Onlar arasında bitki qalıqlarının həll olmuş üzvi maddələri ilə qidalanan saprofitlər də (qamçılılar) vardır. Yaşıl avtotrof ibtidailər məhdud yayılma arealına malikdirlər. Onlara nadir hallarda təsadüf etmək olur.

Tipindən və coğrafi yerləşməsindən asılı olmayaraq ibtidailər bütün torpaqlarda aşkar edilmişdir. Aerob orqanizmlər olduqları üçün ibtidailər torpağın əsasən üst qatlarında daha geniş təmsil olunmuşlar. Quraq dövrdə, həmçinin qışda onların torpaqda miqdarı kəskin şəkildə azalır. Bu zaman onlar inert hala düşürlər. İbtidai orqanizmlərin torpaqəmələgəlmədə rolu kifayət qədər öyrənilməmişdir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, ibtidailər torpaq bakteriyalarını məhv etməklə torpaq münbitliyinə mənfi təsir göstərir, başqalarının fikrincə ibtidailərin torpaqda olması əksinə onda mikrobioloji prosesləri gücləndirir və bununla da münbitliyin yüksəlməsinə xidmət edir. Ola bilsin ki, ibtidailər qoca bakterial hüceyrələri yeməklə qalanlarının çoxalmasını asanlaşdırır və çoxlu sayda cavan və biokimyəvi baxımdan fəal fərdlərin törəməsinə şərait yaradır.

Birhüceyrəli orqanizm (Yaşıl evqlena)

 

Çoxhüceyrəli heyvanlar.

Bir çox heyvanlar insanların təsərrüfatlarına ziyan vurur, bitki, heyvan və insanlarda xəstəliklər törədir və ya onları yayırlar. Belə heyvanların öyrənilməsi və onlara qarşı mübarizə aparılması lazım gəlir. İnsanlar zərərverici heyvanlarla mübarizə aparır, faydalılara qulluq edir, nəsli kəsilmək qorxusu olanları artırır və ümumiyyətlə, bu barədə maarifləndirmə işləri aparırlar.
Heyvanlar və bitkilər canlı orqanizmlər olduğundan bir çox oxşar və fərqli cəhətlərə malikdirlər.
Heyvanlar aləmini hazırda iki yarımaləmə bölürlər: Birhüceyrəli heyvanlar, Çoxhüceyrəli heyvanlar. Birhüceyrəli heyvanlarda bütün həyat prosesləri: qidalanma, ifrazat, tənəffüs, qıcıqlanma, çoxalma, hərəkət, mühitə uyğunlaşma və s. bir hüceyrə daxilində gedir. Onlar qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalırlar. Əksəriyyəti sista əmələ gətirir. Əsasən suda, torpaqda, bitki, heyvan və insan orqanizmində yaşayırlar.
İbtidailərdən başqa bütün heyvanlar çoxhüceyrəlidirlər. Bədənləri çox müxtəlif quruluşlu və formalı hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Belə hüceyrələr orqanizmdən kənarda yaşaya bilmirlər. Onların həyatı orqanizmi təşkil edən digər hüceyrələrlə sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Bədən hüceyrələri müəyyən funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün differensiasiya etmiş və toxumalarda birləşmişlər. Toxumalar isə orqanları əmələ gətirmişlər. Onların hamısı cinsi yolla çoxalırlar. Cinsi hüceyrələr meyoz bölünmə sayəsində əmələ gəlir. Qeyri-cinsi çoxalma və toxumaların inkişaf etməsi sadə quruluşlu çoxhüceyrəlilərdə saxlanmışdır. Heyvanlar aləmində n ali sistematik vahid tip adlanır. Heyvanları hazırda 24 tipə ayırırlar.
Hər tip bir və ya bir neçə sinfə, siniflər dəstələrə, onlar fəsilələrə, cinslərə, onlar da növlərə ayrılır.

Çoxhüceyrəli orqanizm (Ulva yosunu)

 

 

Heyvanların orqanı və orqanları sistemi

Heyvanlarda orqanlar və orqanlar sistemi. Heyvanlarda toxumalar birləşərək orqanları əmələ gətirir. Orqanizmdə müəyyən yeri olan, bir neçə növ hüceyrə qrupundan təşkil olunan və hər hansı funksiya yerinə yetirən hissəsi orqan adlanır (yun. “orqanon” – silah, alət). Ümumi funksiyaları yerinə yetirən, bir-biri ilə bağlı olan orqanlar isə, öz növbəsində, orqanlar sistemini əmələ gətirir.

Dayaq və hərəkət sistemi. Orqanizmlərin bir çoxunda skelet əzələlərlə birlikdə dayaq və hərəkət sistemini əmələ gətirir. Skelet daxili orqanları zədələnməkdən qorumaqla bərabər, həm də bədənin dayağını təşkil edir. Әzələlərin yığılması nəticəsində bədənin ayrı-ayrı hissələri hərəkətə gətirilir.

Həzm sistemi. Bədənə daim qida maddələri daxil olur. Onlar xüsusi şirələrin təsirindən parçalanaraq mənimsənilir. Heyvanların əksəriyyətində bu proses həzm sistemi vasitəsilə həyata keçirilir.
Tənəffüs sistemi. Heyvanların bədənində baş verən qaz mübadiləsini tənəffüs sistemi təmin edir. Yaşayış mühitindən asılı olaraq heyvanlarda müxtəlif tipli tənəffüs orqanları –atmosfer havası ilə tənəffüsə xidmət edən ağciyərlər və traxeyalar, suda həll olmuş oksigenlə tənəffüsə ixtisaslaşan qəlsəmələr meydana gəlmişdir.
Qan-damar sistemi. Oksigen(həşəratlardan başqa) və qida maddələri adətən qan-damar sistemi ilə axan qanla orqanizmin bütün hüceyrələrinə çatdırılır. Bir çox canlılarda qan-damar sistemi ürək və damarlardan ibarətdir. Qan zərərli maddələr və karbon qazının bədəndən xaricə çıxarılmasında da iştirak edir.

İfrazat sistemi. Orqanizmdə yaranan zərərli maddələr ifrazat sistemi vasitəsilə bədəndən kənarlaşdırılır. Onurğasız heyvanlarda, adətən, ifrazat sistemi şaxələnmiş borucuqlardan ibarətdir. Onurğalıların əksəriyyətində bu sistem bir cüt böyrəkdən, bir cüt sidik axarından, tək sidik kisəsi və sidikçıxarıcı kanaldan ibarət olur.

Cinsiyyət sistemi. Orqanizmin özünəoxşar nəsil törətməsini təmin edir. Cinsiyyət vəzilərində xüsusi hüceyrələr – cinsiyyət hüceyrələri yetişir. Dişi və erkək cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində yaranan hüceyrədən yeni orqanizm inkişaf edir.

Sinir və endokrin sistemlər. Orqanizmin bütün orqanlar sisteminin birgə fəaliyyətinin tənzimlənməsində sinir və endokrin sistemlər iştirak edir. Sinir sistemi həm də heyvanların ətraf mühitlə əlaqəsini təmin edir. Endokrin sisteminə bioloji aktiv maddələr – hormonlar hazırlayan vəzilər aiddir. Hormonlar bütün orqanlar sisteminin fəaliyyətinə təsir göstərir. Beləliklə, orqanizmlərdə bütün orqanlar vahid sistem halında işləyir.

Həzm sistemi

Tənəffüs sistemi

Hüceyrələrin bölünməsi və inkşafı.

Hüceyrənin bölünməsinin aşağıdakı tipləri ayırd edilir: Mitoz, meyoz , amitoz , endomitoz. Bunlar biri digərindən bioloji mahiyyətinə görə fərqlənir.

Mitoz bölünmə

Eukariotik hüceyrələrdə daha çox rast gəlinən bölünmədir. Bu bölünmənin əsas mahiyyəti bölünmə zamanı genetik aparatın iki dəfə çoxalması və qız hüceyrələrdə başlanğıc hüceyrədə olduğu sayda xromosomların paylanmasıdır. Hüceyrə bölünməyə hazırlaşarkən (interfaza) onda DNT-in reduplikasiyası gedir, hüceyrə mərkəzi ikiləşir, bölünmə üçün hüceyrədaxili inşaat materialları sintez olunur, enerji ehtiyatı toplanır. DNT-in reduplikasiyası hesabına xromosomlarda ikiləşir. Mitoz bölünmə bir-birini əvəz edən dörd fazadan ibarət olur: profaza, metafaza, anafaza və telofaza.

Profazada xromosomların spirallaşması, yoğunlaşması və əvvəlki uzunluğa nisbətən qısalması baş verir. Nüvə örtüyü ayrı-ayrı fraqmentlər şəklində dağılır, nüvəcik əriyir, sentriollar sentrosferin qütblərinə doğru çəkilir.

Metafazada isə xromosomlar hüceyrənin ekvatorunda toplanmaqla ekvatorial lövhəni əmələ gətirirlər. İy telləri xromosomun sentromerinə birləşir. Bu fazada hüceyrə daxilində xromosomların sayı ilk dəfə çox olur.

Anafazada hər bir xromosomun analoji xromotidləri-qız xromosomları ayrılır və qütblərə doğru çəkilir. Xromosomların qütblərə çəkilməsi iy tellərinin qısalması hesabına olur, sərf olunan enerji isə ATF-dən alınır.

Mitoz bölünmənin axırıncı fazası telofazadır. Bu zaman qütblərə çəkilmiş xromosomlar bir-birinə sarılır, nüvə qılafı əmələ gəlir, nüvəcik formalaşır. Telofazada həmçinin sitoplazmanın bölünməsi və iki qız hüceyrənin bir-birindən ayrılaraq sərbəst yaşaması baş verir. Bu qız hüceyrələri ana hüceyrəyə tam oxşayırlar.

Qız hüceyrə sözü məntiqi əks etmir. Qız hüceyrə sözü əvəzinə törəmə hüceyrə istifadə etmək lazımdır

Amitoz bölünmə

Bu bölünmə zamanı əvvəlcə nüvəcik, sonra isə nüvə bölünür. Amitoz bölünmədə hüceyrənin sitoplazmasının bölünməsi həmişə olmur. Belə olan halda hüceyrə daxilində iki, üç və çox nüvə olur. Nüvənin amitolik bölünməsinə bir çox toxuma hüceyrələrində rast gəlinir.

Endomitoz bölünmə

Bu bölünmədə nüvə bölünmədən, onun (nüvənin) örtüyü zədələnmədən genetik aparatı ikiləşir və mitolik aparat əmələ gəlir. Endomitoz üçün xarakterik olan əlamətlərdən biridə xromosomların reduplikasiyasıdır. Onlar spirallaşır, sonra isə bir-birindən ayrılıb, mitoz bölünmədəki metafaza fazasının formasını alırlar. Nəticədə xromosomların sayı artır, nüvənin həcmi böyüyür. Endomitoz bölünmədə nüvənin həcminin artmasına uyğun olaraq onun sitoplazması da artır, ümumilikdə isə hüceyrə böyüyür. Bunun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman zülalların sintezi gedir, ancaq mitoz bölünmədə isə zülalların sintezi dayanır.

Meyoz bölünmə

Bu bölünmə cinsi hüceyrələrdə baş verir və bioloji mahiyyəti ondan ibarətdir ki, həmin hüceyrələrdə xromosom sayı iki dəfə azalaraq haploid qametlər əmələ gəlir. Cinsiyyət hüceyrələrinin inkişafı cinsiyyət vəzilərində, toxumluqda və yumurtalıqda gedir. Həmin vəzifələrdə cinsi hüceyrələrin çoxalma, böyümə və yetişmə adlanan üç müxtəlif sahəsi və ya zonası ayırd edilir. Çoxalma zonasında ilk cinsiyyət hüceyrələri mitoz yolla çoxalır. Həmin hüceyrələr böyümə zonasına düşür, orda bölünmə getmir, sadəcə olaraq böyüyür. Yumurtalığın yetişmə zonasında bölünmədən sonra əmələ gələn 4 ədəd yumurta hüceyrələri ölçülərinə görə bir-birindən fərqlənir. Bunların üçü kiçik, biri isə iridir. İri yumurta hüceyrəsi mayalanmağa qadir olur, üç kiçik hüceyrə isə istiqamətləndirici cisimciklər adlanır və mayalanmağa qadir deyil.

Cinsiyyət hüceyrələrinin bölünüb çoxalması həm çoxalma, həm də yetişmə zonasına gedir. Meyozun hər iki bölünməsindən mitozda olan profaza, metofaza, anafaza və telofaza var. Lakin birinci bölünmədə (çoxalma zonasındakı bölünmə nəzərdə tutulur) cinsiyyət hüceyrələrində DNT-in sintezi gedir, xromosomlar ikiləşir, başqa sözlə, hər xromosomun xromatidi yaranır. Meyozun birinci bölməsinin profazasında xromosomlar bir-birinə yaxınlaşaraq sarınır ki, bu prosesdə konyuqasiya adlanır. Konyuqasiya zamanı homoloji xromosomlar arasında gen, yəni, irsi məlumat mübadiləsi gedir. Sonra bu xromosomlar bir-birindən ayrılır. Meyozun metafazasında (1-ci) bölünmə vətəri yaranır. Anafazasında isə hüceyrənin qütblərində iki xromatidli tam xromosomlar çəkilir. Elə bununla da meyoz mitozdan fərqlənir, çünki mitozda qütblərə bir xromatidli xromosom çəkilirdi.

Bu bölünmə cinsi hüceyrələrdə baş verir və bioloji mahiyyəti ondan ibarətdir ki, həmin hüceyrələrdə xromosom sayı iki dəfə azalaraq haploid qametlər əmələ gəlir. Cinsiyyət hüceyrələrinin inkişafı cinsiyyət vəzilərində, toxumluqda və yumurtalıqda gedir. Həmin vəzifələrdə cinsi hüceyrələrin çoxalma, böyümə və yetişmə adlanan üç müxtəlif sahəsi və ya zonası ayırd edilir. Çoxalma zonasında ilk cinsiyyət hüceyrələri mitoz yolla çoxalır. Həmin hüceyrələr böyümə zonasına düşür, orda bölünmə getmir, sadəcə olaraq böyüyür. Yumurtalığın yetişmə zonasında bölünmədən sonra əmələ gələn 4 ədəd yumurta hüceyrələri ölçülərinə görə bir-birindən fərqlənir. Bunların üçü kiçik, biri isə iridir. İri yumurta hüceyrəsi mayalanmağa qadir olur, üç kiçik hüceyrə isə istiqamətləndirici cisimciklər adlanır və mayalanmağa qadir deyil.

Cinsiyyət hüceyrələrinin bölünüb çoxalması həm çoxalma, həm də yetişmə zonasına gedir. Meyozun hər iki bölünməsindən mitozda olan profaza, metofaza, anafaza və telofaza var. Lakin birinci bölünmədə (çoxalma zonasındakı bölünmə nəzərdə tutulur) cinsiyyət hüceyrələrində DNT-in sintezi gedir, xromosomlar ikiləşir, başqa sözlə, hər xromosomun xromatidi yaranır. Meyozun birinci bölməsinin profazasında xromosomlar bir-birinə yaxınlaşaraq sarınır ki, bu prosesdə konyuqasiya adlanır. Konyuqasiya zamanı homoloji xromosomlar arasında gen, yəni, irsi məlumat mübadiləsi gedir. Sonra bu xromosomlar bir-birindən ayrılır. Meyozun metafazasında (1-ci) bölünmə vətəri yaranır. Anafazasında isə hüceyrənin qütblərində iki xromatidli tam xromosomlar çəkilir. Elə bununla da meyoz mitozdan fərqlənir, çünki mitozda qütblərə bir xromatidli xromosom çəkilirdi.

Hüceyrə qılafı

Hüceyrə qılafı – meyvə və tərəvəzin toxumalarının hüceyrələrini əhatə edir. Qılaf protoplastın fəaliyyəti nəticəsində onun xaricində əmələ gəlir və protoplazmanın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir. Qılaf hüceyrəyə mexaniki möhkəmlik verir və protoplazmanı xarici təsirlərdən qoruyur. Əsasən sellüloza, hemisellüloza və protopektindən təşkil edilmiş hüceyrə qılafı bir neçə təbəqədən ibarətdir. Belə qılafın keçiriciliyi yaxşıdır, belə ki, o, xarici məhlulları hüceyrəyə yaxşı çəkir ki, buradan da molekullar və ionlar qılafdan sitoplazmanın səthinə asan keçə bilir.

Adətən yetişmiş bitki hüceyrəsində birinci və ikinci qılaf ayırd edilir. Birinci qılaf cavan hüceyrələrin hüceyrə divarını yaradır, tərkibində çoxlu su olur, lakin hüceyrə böyüdükcə hüceyrə daxilində yeni qatlar əmələ gəlir, qalınlaşır və sellüloza ilə zəngin olan ikinci qılaf yaranır. Getdikcə qalınlaşan qılaf üzərində üçüncü qılafın qatları əmələ gəlir. Yaranan qatlar üzərində iki qonşu hüceyrə arasında maddələr mübadiləsinin gedişini təmin edən məsamələr əmələ gəlir. Qılafın üzərində əmələ gələn məsamələr quruluşca 2 cür olur: sadə və haşiyəli məsamələr.

Xarici şəraitdən, maddələr mübadiləsinin istiqamətindən və hüceyrənin daşıdığı vəzifədən asılı olaraq qılaf nəinki qalınlaşır, hətta onun kimyəvi tərkibi də dəyişir. Hüceyrə qılafı odunlaşır, mantarlaşır və kutinləşir, selikləşir və minerallaşır.

Qılafa liqnin (odun) hopduqda odunlaşır. Odunlaşma qılafa bərklik və möhkəmlik verir. Odunlaşmış qılaf, maddələri hüceyrəyə çox çətinliklə buraxır. Məsələn, yetişib ötmüş turp, çuğundur və s. Bəzən əks odunlaşma müşahidə olunur. Məsələn, armud və ya heyvanın saxlanma zamanı yetişməsi. Hüceyrənin qılafına yağabənzər maddə suberin (mantar) hopduqda qılaf mantarlaşır, mumabənzər maddə kutin hopduqda isə kutinləşir. Qılafı mantarlaşmış və kutinləşmiş hüceyrələr istər qazları, istərsə də mayeləri hüceyrənin daxilinə və xaricinə keçirmir. Qılafın bütün səthi mantarlaşdıqda hüceyrənin canlı möhtəviyyatı məhv olur.

Həddindən artıq su hopması nəticəsində selikləşən qılafın kimyəvi tərkibi o qədər də dəyişmir. Selikləşmə az təsadüf edilən hadisədir. Təbii halda qarpız toxumlarının qabıq hissəsi meyvənin daxilində suyun çoxluğundan, eləcə də əksər yosunların xarici səthi selikləşmiş olur. Albalı, gavalı, gilas, alça, ərik ağacları qabığının çatlarından sarımtıl yapışqan maddənin axması hallarına tez-tez rast gəlmək olur. Bu yapışqanlı maddə – selikləşmiş hüceyrə kütləsidir. Hüceyrənin qılafına çox vaxt mineral (kalsium və silisium) duzlar hopur və qılafı minerallaşdırır. Qonşu hüceyrələrin protoplazmaları, məsamənin qapayıcı pərdəsindəki kiçik deşiklərdən keçən nazik tellərlə birləşir və bütün orqanizmin canlı hüceyrələri arasında əlaqəni təmin edir. Məsamələrdən birləşən protoplazma tellərinə plazmodesmalar deyilir.